Dzieci
Konflikt rodziców skutkujący rozpadem rodziny powoduje konieczność uregulowania spraw ich wspólnych małoletnich dzieci. Jeśli rodzice tworzyli małżeństwo i jedno z nich wystąpiło z pozwem o rozwód, sąd rozwodowy mający jednocześnie kompetencje sądu rodzinnego ureguluje kwestie dotyczące ich wspólnych małoletnich dzieci w wyroku rozwodowym.
W każdym innym przypadku w braku porozumienia rodziców w sprawach dotyczących dziecka istnieje również możliwość wystąpienia do sądu o rozstrzygnięcie. W praktyce najczęściej chodzi o potrzebę uregulowania kwestii sprawowania władzy rodzicielskiej, alimentacji oraz kontaktów z dzieckiem.
Władza rodzicielska
Kodeks rodzinny i opiekuńczy [dalej k.r.o.] nie zawiera legalnej definicji władzy rodzicielskiej, choć wskazuje w art. 95 § 1 k.r.o. jako składniki władzy rodzicielskiej prawo i obowiązek rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka. Wnikliwa analiza przepisów wskazuje, że nie jest to katalog zamknięty wobec posłużenia się przez ustawodawcę zwrotem „w szczególności”. Uzupełnieniem art. 95 § 1 k.r.o. jest art. 98 k.r.o., który przyznaje rodzicom prawo do reprezentacji dziecka. Konkludując należy przyjąć, że władza rodzicielska obejmuje w szczególności: pieczę nad osobą dziecka, zarząd jego majątkiem i reprezentowanie dziecka.
Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania. Jednakże o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie. Jeśli rodzice nie uzgodnią wspólnego stanowiska i nie znajdą porozumienia, sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy.
Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania i utrzymywania kontaktów z dzieckiem. Sąd pozostawia władzę rodzicielską obojgu rodzicom, jeżeli przedstawili zgodne z dobrem dziecka pisemne porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.
W braku porozumienia, o którym mowa w § 1, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia.
W sytuacjach wyjątkowych, kiedy dobro dziecka jest zagrożone, sąd może pozbawić władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców, zawiesić władzę jednego z nich lub też zawiesić władzę rodzicielską obojga.
W praktyce najczęściej konieczność regulowania kwestii władzy rodzicielskiej występuje w przypadkach kiedy rodzice dziecka żyją w rozłączeniu, co zwykle wiąże się z rozpadem ich związku oraz brakiem komunikacji i możliwości ustalenia wspólnych decyzji. Zwykle jest to następstwem konfliktu między rodzicami.
Alimenty
Obowiązek alimentacyjny to co do zasady obowiązek dostarczania środków utrzymania osobie uprawnionej, przez który należy rozumieć zapewnienie mieszkania, opału, odzieży i obuwia, ale także innych środków koniecznych do życia.
Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym rodzice są zobowiązani do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie. Wyjątkiem są sytuacje, kiedy dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.
Niektóre osoby błędnie przyjmują, że obowiązek alimentacyjny automatycznie wygasa wraz z ukończeniem przez dziecko 18. roku życia – brak jest bowiem takiej regulacji. Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym obowiązek ten ciąży na rodzicach do tego momentu, kiedy dziecko osiągnie możliwość samodzielnego utrzymania się.
Rodzice mogą odmówić alimentacji wobec dziecka pełnoletniego, które nie dokłada starań w celu usamodzielnienia się lub świadczenie alimentów powoduje nadmierny uszczerbek w majątku rodziców.
Zakres obowiązku alimentacyjnego, czyli co do zasady kwota, jaką rodzic jest obowiązany przekazywać na potrzeby dziecka jest uzależniony w zasadzie od dwóch czynników: od zakresu usprawiedliwionych potrzeb dziecka oraz od możliwości zarobkowych i majątkowych rodzica zobowiązanego do alimentacji.
Przeważnie kwestia alimentacji pojawia się w sytuacjach, kiedy to rodzice dziecka rozeszli się i istnieje konieczność uregulowania kwestii przyczyniania się przez jedno z nich do zaspokajania potrzeb dziecka.
Kontakty
Często rodzice błędnie interpretują kwestią swoich kontaktów z dziećmi jako ich przywilej i prawo. W istocie rodzice mają nie tylko prawo, ale i obowiązek utrzymywać kontakty z dzieckiem. Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej.
Jeżeli rodzice nie potrafią osiągnąć konsensusu w przedmiocie sposobu utrzymywania kontaktów z dzieckiem, ustala je sąd opiekuńczy w takim wymiarze i formie, aby były one dobre dla dziecka.
W sprawach o rozwód na zgodny wniosek stron sąd może nie orzekać o kontaktach z dziećmi.
Jeżeli dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kontaktów z dzieckiem przez drugiego z nich rodzice określają wspólnie, kierując się dobrem dziecka i biorąc pod uwagę jego rozsądne życzenia. W braku porozumienia rodziców w tej materii rozstrzyga sąd opiekuńczy.
Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy ograniczy utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem. Sąd w takich sytuacjach może w szczególności:
zakazać spotykania się z dzieckiem;
zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu;
zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd;
ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość;
zakazać porozumiewania się na odległość.
W sytuacjach, kiedy utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza, sąd zakaże ich utrzymywania. Taka sankcja może być orzeczone tylko w wyjątkowych sytuacjach, kiedy np. gdy utrzymywanie kontaktów zagraża życiu dziecka, zdrowiu lub bezpieczeństwu dziecka (postanowienie SN z 7 listopada 2000 r., I CKN 1115/2000, LexisNexis nr 348662, OSNC 2001, nr 3, poz. 50).