Pozbawienie i ograniczenie matce dzieci władzy rodzicielskiej

W naszym społeczeństwie nadal panuje przekonanie, że to matka jest ważniejszym rodzicem. Ponadto, w praktyce sądów orzeczenia, w których to wyłącznie ojcu powierza się władzę rodzicielską nadal są raczej rzadkością. Jednak należy podkreślić, że prawo nie statuuje uprzywilejowania roli matki. Wręcz przeciwnie – art. 93 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazuje, że władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom – zarówno matce jak i ojcu. Co więcej, jak stanowi art. 97 wspomnianego kodeksu, jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, to każde z nich jest obowiązane i uprawnione do wykonywania przysługującej im władzy rodzicielskiej. Zatem każdy z rodziców może samodzielnie podejmować czynności dotyczące osoby i majątku dziecka. Jedynie w istotnych sprawach dziecka rodzice muszą decydować wspólnie.

Kiedy matka nie wykonuje swoich obowiązków w sposób właściwy może dojść do odebrania jej praw rodzicielskich lub ich ograniczenia. Ojcowie jednak często nie chcą inicjować ograniczenia lub pozbawienia matki praw rodzicielskich, mimo istnienia ku temu podstaw, ponieważ boją się, że nie są w stanie przeciwstawić się silnej pozycji matki. Jednak w takich sprawach należy kierować się przede wszystkim dobrem dziecka. Kiedy dobro to jest zagrożone lub zostało już naruszone w wyniku działań matki, ograniczenie lub pozbawienie jej władzy rodzicielskiej (mimo tego jak przykra i bolesna jest to sprawa dla każdego rodzica) może okazać się konieczne, a ojcowie nie powinni się wtedy wahać. Poniżej szerzej przedstawimy kwestię ograniczenia i pozbawienia matki władzy rodzicielskiej. Dowiedz się więcej czytając przygotowane przez nas opracowanie!

Czym jest władza rodzicielska?

Definiując władzę rodzicielską najprościej wskazać, że jest to zespół obowiązków i praw rodziców względem dziecka. Prawa i obowiązki rodziców mają przede wszystkim na celu zapewnienie dziecku należytej pieczy i jego wychowanie, jak również dbanie o jego interesy. Rodzice powinni wykonywać władzę rodzicielską z poszanowaniem godności i praw dziecka, pamiętając że w podejmowaniu decyzji zawsze powinni się kierować dobrem dziecka, jak również interesem społecznym, nawet jeśli miałoby to nastąpić kosztem ich własnych interesów.

Wspomniana piecza nad dzieckiem oznacza nic innego jak troszczenie się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka oraz przygotowanie go do przyszłej pracy dla dobra społeczeństwa. Poza pieczą nad samą osobą dziecka, rodzice opiekują się również jego majątkiem (np. uzyskanym w drodze dziedziczenia czy darowizny), tak by jego stan nie uległ pogorszeniu. Rodzice także reprezentują dziecko przez sądami, organami administracji i innymi organami państwowymi. W przypadku reprezentacji istnieją jednak wyjątki – rodzice nie mogą reprezentować swojego dziecka przy czynnościach prawnych, które występują pomiędzy ich dziećmi, jak również przy czynnościach między dzieckiem a rodzicem lub małżonkiem rodzica (chyba że dotyczy to bezpłatnego przysporzenia dla dziecka lub alimentacji).

Jako przykłady praw rodzicielskich można wskazać decydowanie o wychowaniu, miejscu zamieszkania, edukacji, wydatkach, wyjazdach oraz sposobie kształtowania światopoglądu dziecka.

Rodzice są osobami, do których należy decydujący głos w sprawach ich dziecka. Nie powinni jednak pomijać zdania dziecka – w miarę możliwości i stosownie do jego rozwoju i dojrzałości należy je wysłuchać oraz uwzględnić jego rozsądne życzenia.

Władza rodzicielska trwa w zasadzie od urodzenia dziecka aż do osiągnięcia przez nie pełnoletności, chyba że wcześniej nastąpi odebranie władzy rodzicielskiej rodzicowi. Pełnoletność wiąże się z ukończeniem przez dziecko osiemnastu lat, jednak przepisy prawa przewidują pewien wyjątek. Zgodnie z art. 10 kodeksu cywilnego również przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Co więcej, małoletni nie traci pełnoletności nawet w razie unieważnienia małżeństwa. Zatem w przypadku małżeństwa nieletniego dziecka władza rodzicielska również wygasa.

Pozbawienie a ograniczenie władzy rodzicielskiej matce dziecka – różnice

Różnica między słowem ograniczenie a pozbawienie nie potrzebuje zapewne większych wyjaśnień. Jednak z uwagi na to, jak ważne są to kwestie zarówno dla rodziców, jak i dla dziecka, warto dokładnie przeanalizować czym jest pozbawienie a czym ograniczenie władzy rodzicielskiej matce dziecka.

W przypadku pozbawienia władzy rodzicielskiej matki (zwanego również pozbawieniem praw rodzicielskich matki lub odebraniem praw rodzicielskich matce) nie ma ona prawa podejmować żadnych decyzji w sprawach dziecka. Nie ma więc wpływu np. na wybór szkoły dziecka, zmianę jego miejsca zamieszkania.

Z kolei ograniczenie władzy rodzicielskiej matce (analogicznie zwanego ograniczeniem praw rodzicielskich matce) skutkuje zawężeniem zakresu decyzji, jakie w sprawach dziecka może ona podejmować.

Należy pamiętać, że ani ograniczenie, ani pozbawienie władzy rodzicielskiej nie wpływa na obowiązek alimentacyjny matki względem dziecka, ani na jej prawo do kontaktów z dzieckiem oraz na dziedziczenie. Alimentacja i kontakty są w prawie odrębnymi sferami dotyczącymi relacji między rodzicami a dziećmi, a ograniczenie bądź pozbawienie odnosi się tylko do władzy rodzicielskiej. Zatem pomimo ograniczenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej matka nadal ma obowiązek uczestniczyć w utrzymaniu dziecka oraz ma prawo się z nim widywać, chyba że sąd wyda w tym zakresie inną decyzję. Ograniczenie władzy rodzicielskiej wkracza bowiem jedynie w obszar decyzyjności rodzica co do spraw dziecka, zaś pozbawienie władzy rodzicielskiej tej decyzyjności całkowicie go pozbawia.

Podstawy ograniczenia władzy rodzicielskiej matce

Ograniczenie praw rodzicielskich matce jest łagodniejszą formą ingerencji we władzę rodzicielską, ponieważ nie doprowadza do całkowitej jej utraty.

Można wyróżnić dwa rodzaje sytuacji, kiedy może dojść do ograniczenia władzy rodzicielskiej matce:

niezawinione ograniczenie władzy rodzicielskiej związane z życiem rodziców w rozłączeniu, kiedy nie mogą oni porozumieć się w kwestiach istotnych dla dziecka, np. w związku z rozwodem (tego przypadku dotyczy art. 58 i art. 107 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego),
zawinione ograniczenie władzy rodzicielskiej, kiedy dobro dziecka jest zagrożone z uwagi na działania matki (o tym przypadku mówi art. 109 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Niezawinione ograniczenie praw rodzicielskich matce występuje, kiedy rodzice żyją w rozłączeniu, czyli nie mieszkają razem i nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego. Najczęstszą taką sytuacją jest rozwód, ale może mieć to również miejsce przy separacji, czy po prostu rozpadzie nieformalnego związku rodziców, którzy przestają razem mieszkać. Odległość między miejscem zamieszkania rodziców nie ma znaczenia – ograniczenie władzy rodzicielskiej matce może nastąpić zarówno, kiedy mieszka ona za granicą, jak i gdy rodzie mieszkają niedaleko od siebie. Jednak konieczny jest, obok osobnego zamieszkiwania rodziców, również brak porozumienia w przedmiocie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej. Chodzi o sytuację, gdy rodzice nie mogą się porozumieć i wspólnie podjąć decyzji w istotnych dla dziecka kwestiach, takich jak edukacja, leczenie. Zatem ograniczenie praw rodzicielskich matce jest możliwe, kiedy wystąpią łącznie dwie przesłanki: rodzice nie zamieszkują razem oraz nie mogą się porozumieć, by wspólnie i zgodnie sprawować władzę rodzicielską nad swoim dzieckiem. Ograniczenie władzy rodzicielskiej w takim przypadku jest konieczne, gdyż matka może całkowicie blokować decyzję ojca, co dzieje się ze szkodą dla dziecka.

Z kolei tzw. zawinione ograniczenie władzy rodzicielskiej dotyczy dużo poważniejszych sytuacji i zachodzi, gdy ma miejsce zagrożenie dobra dziecka. Chodzi o sytuacje, gdy działania matki szkodzą dziecku i zagrażają jego prawidłowemu rozwojowi. Ten przypadek odnosi się bezpośrednio do tego, w jaki sposób matka zajmuje się dzieckiem. Jako przesłanki takiego ograniczenia można wskazać np. uzależnienie matki od alkoholu czy innych substancji; zaniedbywanie dziecka; pozostawianie go bez opieki; znęcanie się nad dzieckiem; demoralizacja dziecka (w tym nakłanianie go do niewłaściwego zachowania).

Z uwagi na fakt, iż po rozwodzie nadal zazwyczaj dzieci zamieszkują z matką, dużą częstszą przyczyną ograniczenia władzy rodzicielskiej matce jest zagrożenie dobra dziecka.

Skutki ograniczenia praw rodzicielskich matce

Ograniczenie władzy rodzicielskiej matce z powodu rozłąki i braku porozumienia rodziców a ograniczenie z uwagi na zagrożenie dobra dziecka to dwie, zupełnie odrębne sytuacje, które powodują różne skutki.

W przypadku ograniczenia władzy rodzicielskiej z uwagi na rozłąkę i brak porozumienia rodziców dochodzi w zasadzie do uszczuplenia uprawnień matki względem dziecka – ograniczenia zakresu w jakim ma ona wpływ na życie dziecka. Sąd może zatem powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej ojcu, ograniczając matce władzę rodzicielską do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia. Przykładowe rozstrzygnięcie w tej materii sprowadza się do tego, że sąd powierza ojcu wykonywanie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem z zachowaniem dla matki prawa do współdecydowania o istotnych sprawach dziecka. Czasami sądy wskazują dokładnie, że rodzic ma prawa do współdecydowania o istotnych sprawach dziecka w zakresie edukacji, leczenia, czy zmiany miejsca pobytu. Oznacza to, że w tych wymienionych kwestiach (czy w braku konkretnego wymienienia ogólnie w istotnych dla dziecka sprawach) rodzice nadal muszą podejmować decyzje wspólnie i konieczne jest uwzględnienie zdania matki. Natomiast pozostałych decyzji ojciec nie musi konsultować z matką i może je podjąć samodzielnie.

Jeśli zaś dobro dziecka jest zagrożone i z tego powodu należy ograniczyć władzę rodzicielską matce, może to skutkować wydaniem przez sąd stosownych zarządzeń, przykładowo wymienionych w art. 109 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Sąd może więc, m.in. zobowiązać matkę do określonego postępowania, np. pracy z asystentem rodziny; skierować ją do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną; określić jakie czynności nie mogą być przez matkę wykonywane bez zezwolenia sądu; poddać wykonywanie przez nią władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego.

Podsumowując powyższe rozważania możemy powiedzieć, że najistotniejsza z różnic między ograniczeniem władzy rodzicielskiej matce w przypadku rozłąki rodziców i braku ich porozumienia (art. 107 i 58 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), a ograniczeniem matce praw rodzicielskich z uwagi na zagrożenie dobra dziecka (art. 109 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego) dotyczy skutków obu tych ograniczeń. W wypadku ograniczenia władzy rodzicielskiej w rozwodzie czy po rozpadzie związku rodziców władza rodzicielska przysługuje matce jedynie w takim zakresie, w jakim zostało to oznaczone przez sąd. Zaś w razie ograniczenia władzy rodzicielskiej ze względu na niewłaściwe zachowanie matki zagrażające dziecko, matce (której władze ograniczono) – poza tym, co wynika z określonego orzeczenia sądu – władza rodzicielska przysługuje w pełnym zakresie. Obrazowo to przedstawiając, wskazuje się, że sąd, stosując art. 109 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, określa to, czego matce nie wolno, na podstawie zaś art. 107 i 58 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wymienia to, co matce wolno.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej matce nie jest dożywotnie – możliwe jest przywrócenie pełnej władzy rodzicielskiej, gdy ustaną powody, dla których ją ograniczono.

Trzeba też na koniec przypomnieć, że ograniczenie władzy rodzicielskiej nie wpływa na obowiązek płacenia alimentów przez matkę, jej prawo do kontaktów z dzieckiem oraz kwestię dziedziczenia.

Podstawy pozbawienia matki praw rodzicielskich

Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest najdalej idącą ingerencją we władzę rodzicielską, ponieważ rodzic traci ją całkowicie. Z tego powodu decyzja ta jest ostatecznością, wykorzystywaną dopiero, gdy inne łagodniejsze środki podjęte dla dobra dziecka nie odniosły skutku lub gdy w świetle okoliczności jasne jest, że stosowanie takich środków jest bezcelowe. Warto również pamiętać, że takie rozstrzygnięcie nie służy ukaraniu rodzica, lecz zapewnieniu ochrony interesów dziecka.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy wyraźnie wskazuje w jakich przypadkach dojdzie do odebrania rodzicowi praw rodzicielskich. Zgodnie z treścią art. 111 sąd pozbawi matkę władzy rodzicielskiej w przypadku, gdy:

nie może ona wykonywać władzy rodzicielskiej z powodu wystąpienia trwałej przeszkody,
nadużywa ona władzy rodzicielskiej,
zaniedbuje ona swoje obowiązki względem dziecka i to w sposób rażący.

Pierwszą przesłanką pozbawienia matki praw rodzicielskich jest sytuacja, gdy matka nie może wykonywać władzy rodzicielskiej z powodu istnienia trwałej przeszkody. Chodzi tu o taką przeszkodę, które jest stała lub przynajmniej będzie istniała przez długi czas – z reguły wieloletni. Jako przykłady takiej sytuacji można wskazać: zaginięcie matki; jej wyjazd na stałe lub nawet na czas nieokreślony za granicę, jeśli jest połączony z całkowitym brakiem zainteresowania dzieckiem; skazanie matki na wieloletnią karę pozbawienia wolności i umieszczenia jej w zakładzie karnym w celu jej odbycia; umieszczenie matki w zakładzie leczniczym z powodu nieuleczalnej choroby, jak również sam fakt przewlekłej choroby matki, jeśli choroba ta uniemożliwia jej wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Przechodząc do nadużywania władzy rodzicielskiej, to sprowadza się ono do zawinionego naruszania obowiązków rodzicielskich przez matkę. Zazwyczaj oznacza stosowanie wobec dziecka przemocy fizycznej lub psychicznej; nadmierne karanie (szczególnie stosowanie kar cielesnych); zmuszanie dziecka do nadmiernej pracy, wykraczającej poza jego siły i możliwości; wykorzystywanie seksualne dziecka; pozbawienie dziecka bezpośredniej pieczy drugiego rodzica związane z bezprawnym zatrzymaniem go u siebie (również z wywiezieniem dziecka bez zgody drugiego rodzica w miejsce nieznane), a nawet wychowanie dziecka we wrogości wobec ojca. Często takie zachowania stanowią jednocześnie przestępstwo, lecz nie jest to konieczne dla stwierdzenia nadużywania władzy rodzicielskiej. Ogólnie mówiąc, nadużywanie władzy rodzicielskiej ma miejsce, gdy matka obiektywnie wywiera zły wpływ na dziecko i jego rozwój, nawet jeżeli nie towarzyszy temu jej negatywne nastawienie do dziecka i pozostaje ona w przekonaniu, że nie robi nic złego. W takich przypadkach sąd ma obowiązek odebrania praw rodzicielskich matce.

Rażące zaniedbywanie obowiązków przez matkę względem dziecka również jest zawinionym naruszeniem obowiązków rodzicielskich. Dotyczy sytuacji kiedy matka nie realizuje podstawowych obowiązków, od których zależy prawidłowy rozwój dziecka. Zaniedbanie to musi być rażące, czyli poważne. Ta przesłanka występuje np. w przypadku porzucenia dziecka; nadużywania alkoholu przez matkę czy występowania innego uzależnienia, które wpływa na to jak zajmuje się ona dzieckiem; popełnianie przestępstw, niepłacenie alimentów; niezapewnienie dziecku pomocy lekarskiej mimo jego ciężkiego stanu; niezapewnienie dziecku minimalnych warunków bytowych.

Skutki pozbawienia praw rodzicielskich matki

Jak wskazywaliśmy już pokrótce wcześniej, jeżeli matka zostanie pozbawiona władzy rodzicielskiej to traci ona wszelkie prawa i obowiązki względem dziecka, jakie na tą władzę się składają. W tym przypadku to ojciec (jeżeli nie został pozbawiony władzy rodzicielskiej) podejmuje wszelkie decyzję dotyczące dziecka, takie jak wybór szkoły, wyjazd za granicę, leczenie. Decyzje w sprawach dziecka nie wymagają zgody ani nawet poinformowania o nich matki.

Jednak odebranie matce praw rodzicielskich nie wpływa na wiele innych kwestii z zakresu stosunków między nią a dzieckiem. W szczególności nie zmienia się kwestia stanu cywilnego – dziecko nadal pochodzi od matki pozbawionej praw rodzicielskich. Z tego powodu matka ma nadal obowiązek płacić alimenty na rzecz dziecka. Niestety może ona również żądać od dziecka alimentów po jego usamodzielnieniu, jeśli nie będzie w stanie sama się utrzymać. W przypadku wysunięcia takiego żądania sąd dopiero będzie badał, czy nie jest ono sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, co pokrótce ma miejsce, gdy matka dopuści się rażąco niewłaściwego zachowania, budzącego powszechną dezaprobatę. W takiej sytuacji sąd ma podstawy do oddalenia powództwa. Jednak nie zmienia to faktu, że matka może pozwać dziecko o alimenty i dopiero w trakcie procesu dziecko może się przed tym żądaniem bronić.

Matka oraz dziecko z reguły nadal również dziedziczą po sobie nawzajem (chyba że zostaną uznani za niegodnych dziedziczenia). Matka ma również prawo do kontaktów z dzieckiem, chyba że wyraźnie zakaże tego sąd.

Musisz również pamiętać, że pozbawienie praw rodzicielskich matki nie jest nieodwracalne. Przepisy stanowią, że w razie ustania podstawy pozbawienia władzy rodzicielskiej (np. pokonania nałogu), sąd opiekuńczy może – lecz nie musi – władzę rodzicielską przywrócić. Zatem jeżeli ustanie przyczyna pozbawienia władzy rodzicielskiej sąd rozważy czy z uwagi na dobro dziecka można ją przywrócić. Jednak samo odpadnięcie przesłanki nie przesądza jeszcze, że władza rodzicielska zostanie matce przywrócona.

Pozbawienie i ograniczenie władzy rodzicielskiej – jak wygląda postępowanie sądowe?

Ograniczenie lub pozbawienie matki praw rodzicielskich jest możliwe wyłącznie w drodze orzeczenia sądu, po przeprowadzeniu postępowania sądowego. Wskazywaliśmy wcześniej, że ograniczenie władzy rodzicielskiej matce może nastąpić w sprawie rozwodowej, w postępowaniu w przedmiocie separacji, a także w osobnym postępowaniu przed sądem rodzinnym. Jeżeli chodzi o odebranie praw rodzicielskich matce, to z reguły ma to miejsce w toku postępowania sądowego wszczętego specjalnie w tym celu.

Postępowanie sądowe może być wszczęte z urzędu lub na wniosek jednego z rodziców, w tym przypadku ojca. Postępowanie wszczęte z urzędu ma miejsce w przypadku, gdy sąd uzyska informacje wskazujące, że konieczne jest wszczęcie postępowania w przedmiocie władzy rodzicielskiej. Informacje te mogą pochodzić od policji, szkoły, szpitala, ośrodka pomocy społecznej, innych instytucji, a także od każdej osoby, która uważa, że matka nie wypełnia odpowiednio swoich obowiązków względem dziecka.

Przechodząc do wniosku rodzica, to musisz w nim wskazać, że żądasz pozbawienia matki władzy rodzicielskiej i odpowiednio umotywować ten wniosek, opisując jakie działania matki zagrażają dziecku. We wniosku konieczne jest również powołanie odpowiednich dowodów, ponieważ same tylko oświadczenia jednego z rodziców nie będą wystarczające. Dowodami takimi mogą być zaświadczenia od szkoły, psychologa, czy innych instytucji, jak również zeznania świadków, którzy mogli zaobserwować zaniedbywanie przez matkę obowiązków rodzicielskich. Wniosek należy złożyć do sądu rodzinnego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dziecka. Opłata sądowa od wniosku wynosi 100 zł.

W toku postępowania sąd będzie badał czy rzeczywiście zachodzą podstawy do ograniczenia lub pozbawienia matki władzy rodzicielskiej. Będzie on dążył do szczegółowego wyjaśnienia sprawy, przeprowadzając dowody z dokumentów, przesłuchując świadków. Bardzo częstą praktyką jest również dopuszczanie przez sąd dowodu z opinii Opiniodawczego Zespołu Sądowych Specjalistów (OZSS), którzy przeprowadzają badanie z udziałem rodziców i dziecka i w jego efekcie oceniają sytuację opiekuńczą dziecka oraz kompetencje wychowawcze rodziców. Sądy zazwyczaj przypisują temu dowodowi szczególne znaczenie przy podejmowaniu ostatecznej decyzji. Przy wydawaniu rozstrzygnięcia sąd będzie się kierował interesem dziecka, nawet jeśli spowoduje to naruszenie interesów rodziców.

Dlaczego warto skorzystać z pomocy adwokata w sprawie o pozbawienie lub ograniczenie matki dziecka władzy rodzicielskiej?

Sprawy o pozbawienie matki praw rodzicielskich lub ograniczenie jej tych praw są sprawami trudnymi i bolesnymi dla wszystkich zaangażowanych je osób. Ponadto, ojcowie często czują, że już na starcie są na straconej pozycji z uwagi na wspomniane wcześniej faworyzowanie matek istniejące w poglądach społeczeństwa (a niestety również w praktyce sądowej). Dlatego w sprawach pozbawienia matki praw rodzicielskich lub ich ograniczenia nieoceniona jest pomoc profesjonalisty. Chojka Kancelaria Adwokacka posiada duże doświadczenie w prowadzeniu spraw z zakresu prawa rodzinnego. Każdemu Klientowi oferujemy indywidualne podejście, a przede wszystkim pełne zaangażowanie w jego sprawę, jak również wsparcie i to nie tylko prawne. Dzięki dokładnej znajomości przepisów prawa, jak również wieloletniej praktyce znajdziemy najlepsze rozwiązanie w danych okolicznościach. Nieważne czy jesteś na etapie rozważań nad złożeniem wniosku, czy już uczestniczysz w postępowaniu sądowym. Dokładnie przeanalizujemy Twoją sytuację, zaplanujemy i wytłumaczymy kolejne kroki prawne oraz będziemy godnie reprezentować interesy Twoje i Twojego dziecka w sądzie. Pamiętaj, dla sumiennych i doświadczonych prawników nie ma sytuacji bez wyjścia. Serdecznie zapraszamy do kontaktu!

Źródła:

ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1359),
ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1805),
ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1144),
H. Haak, A. Haak-Trzuskawska, Pokrewieństwo i powinowactwo (pochodzenie dziecka, stosunki między rodzicami a dziećmi, przysposobienie). Komentarz do art. 617–127 KRO oraz związanych z nimi regulacji KPC (art. 453–458, 579–589), Warszawa 2019, Legalis,
K. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2023, Legalis,
M. Załucki (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2023, Legalis,