Porwanie rodzicielskie – konsekwencje

Zgodnie ze statystykami Fundacji ITAKA – Centrum Poszukiwań Ludzi Zaginionych, największą grupę dzieci zaginionych stanowią dzieci, będące ofiarami uprowadzenia rodzicielskiego, zwanego inaczej porwaniem rodzicielskim. Sama nazwa tego zjawiska może brzmieć jak oksymoron – rodzic bowiem kojarzy się z opiekunem, czyli osobą, która otacza swoje dziecko opieką – zapewnia mu troskę, dba o jego dobro, pełni nad nim nadzór i pieczę. Zatem zestawienie przymiotnika „rodzicielskie” ze słowem „porwanie”, które bez wątpienia ma mocno pejoratywny wydźwięk, od razu budzi pewien dysonans.

Jakkolwiek jednak sformułowanie to brzmi, z perspektywy semantycznej, takie sytuacje nierzadko mają miejsce. Czym zatem jest uprowadzenie rodzicielskie? Kto może być jego sprawcą? W jakich sytuacjach najczęściej do niego dochodzi? Jakie są konsekwencje porwania rodzicielskiego? I, co chyba najważniejsze – co zrobić w sytuacji uprowadzenia rodzicielskiego, jako prawny opiekun dziecka?

Czym jest porwanie rodzicielskie?

Uprowadzenie rodzicielskie jest przestępstwem, które polega na tym, że sprawca, wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru nad dzieckiem, uprowadza je lub zatrzymuje. Co istotne, wspomniana wola osoby powołanej do opieki nad dzieckiem nie musi być wyrażona wprost, jeśli wskazują okoliczności, może być dorozumiana. Zatem rodzic nie musi wprost wskazywać: „Dziecko nie może mieszkać za granicą”, wystarczy natomiast sam fakt, że na co dzień mieszka w Polsce.

Najczęściej uprowadzenia rodzicielskie polegają na ucieczce z dzieckiem, zmianie jego miejsca pobytu, ograniczenie lub całkowite zerwanie kontaktów z uprawnionym rodzicem itp. – uogólniając, chodzi o sytuacje, w których osoba powołana do opieki nie może wykonywać swoich obowiązków opieki i nadzoru nad dzieckiem. Co istotne, o porwaniu rodzicielskim możemy mówić tylko wtedy, gdy dziecko nie ukończyło 15 roku życia.

Z porwaniem rodzicielskim mamy do czynienia również wtedy, gdy, biorąc pod uwagę powyższe okoliczności, chociaż w ograniczonym zakresie, zachowana jest możliwość kontaktu z dzieckiem – czyli np. w sytuacji, gdy dziecko zostało wywiezione, wbrew woli uprawnionego rodzica, poza granice kraju, ale pozostają oni w kontakcie telefonicznym.

Porwanie rodzicielskie bowiem ma miejsce również wtedy, gdy osoba powołana do opieki lub nadzoru, pozbawiona jest możliwości określenia otoczenia dziecka.

Kim natomiast jest osoba powołana do opieki lub nadzoru nad dzieckiem? Jest to osoba, co do której obowiązek ten wynika z ustawy, umowy lub poprzez sprawowanie stałej pieczy faktycznej. Upraszczając, w kontekście uprowadzenia rodzicielskiego, będzie to rodzic, którego obowiązek opieki lub nadzoru nad dzieckiem wynika z władzy rodzicielskiej. Idąc więc dalej – może, ale nie musi faktycznie tej władzy sprawować – obowiązek opieki lub nadzoru nad dzieckiem w tym przypadku wynika bezpośrednio z samego faktu posiadania władzy rodzicielskiej.

Jeśli natomiast idzie o samo zatrzymanie i uprowadzenie, to w kontekście porwania rodzicielskiego, jest to sytuacja, w której dziecko pozbawione jest możliwości swobodnego poruszania się i przetrzymywane jest pod faktyczną władzą sprawcy uprowadzenia rodzicielskiego, pomimo tego, że osoba uprawniona do sprawowania opieki i nadzoru sprzeciwia się temu – jest to zatem sytuacja, w której, wbrew woli uprawionego rodzica, sprawca pozostawia dziecko przy sobie.

Analizując zagadnienie porwania rodzicielskiego, z zatrzymaniem mamy do czynienia również wtedy, gdy dziecko uprzednio znalazło się pod opieką lub nadzorem sprawcy w sposób legalny, po czym sprawca odmawia wydania małoletniego osobie uprawnionej. Klasycznym przykładem może być sytuacja, w której rodzic, mający ograniczoną władzę rodzicielską, realizuje swoje uprawnienie do widywania się z dzieckiem w określonym dniu tygodnia przez 3 godziny – jednak po upływie tego czasu, wbrew woli drugiego rodzica, pozostawia je przy sobie.

Co więcej, samo zatrzymanie lub uprowadzenie nie musi być jednoznaczne z pozbawieniem dziecka wolności. Z uprowadzeniem rodzicielskim mamy do czynienia, gdy sprawca uniemożliwia wykonywania praw osobie uprawnionej. Zatem jest to sytuacja, w której naruszono, między innymi, prawo rodzica do kontaktów z dzieckiem i na odwrót – prawo dziecka do kontaktów z uprawnionym rodzicem. To samo tyczy się okoliczności, w których rodzic ograniczony we władzy rodzicielskiej nie może wykonywać swojego prawa, polegającego na decydowaniu o istotnych sprawach dziecka, czy też do określonych kontaktów z nim.

Kto może być sprawcą porwania rodzicielskiego?

Jakkolwiek kwestia określenia, na czym porwanie rodzicielskie polega, nie rodzi większych trudności, tak jednoznaczne wskazanie, kto może być sprawcą uprowadzenia rodzicielskiego, nie jest już takie łatwe.

Zgodnie z orzecznictwem, sprawcami porwania rodzicielskiego mogą być rodzice dziecka uprowadzonego, będący ograniczeni we władzy rodzicielskiej lub zupełnie jej pozbawieni – osoby te odpowiadają za przestępstwo ścigane z urzędu.

Co natomiast w sytuacji, gdy oboje rodzice korzystają z pełni władzy rodzicielskiej? – tutaj sprawa się nieco komplikuje, a w doktrynie pozostaje rozdźwięk. Nie można bowiem mówić wówczas o bezprawności takiego działania – wynika to z okoliczności, że, faktycznie, oboje rodzice w takim samym stopniu powołani są do opieki i nadzoru nad swoim dzieckiem. W orzecznictwie przyjmuje się, co zresztą budzi pewne kontrowersje, że sprawcami porwania rodzicielskiego nie mogą być rodzice, którzy w takim samym zakresie władzę rodzicielską wykonują, np. w sposób naprzemienny. W takiej sytuacji rodzic nie odpowie więc za swój czyn tak, jak sprawca. Nie zmienia to jednak faktu, że na skutek jego działań, prawa rodzicielskie mogą mu zostać ograniczone lub nawet odebrane.

Co równie istotne, z porwaniem rodzicielskim mamy do czynienia wtedy, gdy sprawca dokonuje go intencjonalnie, w bezpośrednim zamiarze lub w sytuacji, gdy, nie mając bezpośrednich intencji, godzi się na skutki swojego zachowania. Zatem jego działanie nie musi zmierzać w sposób bezpośredni do realizacji znamion uprowadzenia rodzicielskiego – wystarczy sam fakt, że nieuprawniony rodzic godzi się, że poprzez swoje działanie, znamiona te mogą się ziścić.

W jakich sytuacjach najczęściej dochodzi do porwań rodzicielskich?

Do uprowadzeń rodzicielskich dochodzi najczęściej wtedy, gdy rodzice nie są w stanie dojść do porozumienia w kwestii opieki nad dzieckiem. Dzieje się to w różnych sytuacjach – nierzadko są to okoliczności okołorozwodowe, kiedy to małżonkowie, często pod wpływem silnych emocji czy wzburzenia, chcą niejako zrobić sobie na złość, czy też nie godzą się z wyrokiem sądu w zakresie opieki nad dzieckiem.

Zdarzają się sytuacje, w których rodzic, powodowany silnymi uczuciami, w akcie desperacji, uprowadza dziecko bez wiedzy drugiego opiekuna, a nawet całkowicie zrywa wszelkie z nim kontakty.

W przypadku zgłoszenia zaginięcia dziecka, Policja bardzo szybko weryfikuje, czy mogło dojść do uprowadzenia rodzicielskiego – ustalenie tej kwestii determinuje sposób prowadzenia czynności poszukiwawczych. Zdarzają się bowiem sytuacje, w których porwania rodzicielskie są niezwykle skomplikowane – jak np., gdy jedno z rodziców jest obcokrajowcem i wywozi je poza granice Schengen. W takich sytuacjach liczy się szybkość działań poszukiwawczych.

Jakie są konsekwencje porwania rodzicielskiego?

Jeśli idzie o konsekwencje porwania rodzicielskiego, to sprawcy, zgodnie z art. 211 Kodeksu karnego, grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. Co jednak istotne, jeśli zachodzą dodatkowe okoliczności, przepis ten może zostać kumulatywnie zestawiony z przepisami dotyczącymi m.in. ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności ciała lub rozstroju zdrowia, narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, pozbawienia innego człowieka wolności, naruszenia nietykalności cielesnej, użycia przemocy lub groźby bezprawnej w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia – zatem wymiar kary może być znacznie wyższy.

Co zrobić w sytuacji uprowadzenia rodzicielskiego?

W sytuacji porwania rodzicielskiego należy działać jak najszybciej. Co zatem powinien zrobić rodzic, będący osobą powołaną do opieki i nadzoru nad dzieckiem?

Uprowadzenie zgłosić na Policję – przestępstwo porwania rodzicielskiego jest ścigane z urzędu
Złożyć wniosek o nakazanie powrotu dziecka (a w sytuacji braku wiedzy na temat jego pobytu – wniosek o ustalenie miejsca jego pobytu)
Warto rozważyć też kwestię odebrania praw rodzicielskich drugiego rodzica (w sytuacji, gdy posiada ograniczoną władzę rodzicielską)